Test oddechowy na nietolerancję laktozy: wszystko, co musisz wiedzieć

Nietolerancja laktozy to zaburzenie trawienia cukru mlecznego (laktozy), wynikające z niedoboru enzymu laktazy w jelicie cienkim. Problem ten jest bardzo powszechny na całym świecie – w populacji dorosłych w Azji czy Afryce występuje szczególnie często, natomiast w Europie Środkowo-Wschodniej odsetek jest niższy, choć wciąż istotny klinicznie. W Polsce wiele osób odczuwa po spożyciu nabiału wzdęcia, bóle brzucha czy biegunki, nie podejrzewając początkowo, że to właśnie laktoza jest przyczyną dolegliwości.

Kluczowe znaczenie ma prawidłowa diagnostyka, która pozwala potwierdzić źródło problemu i wdrożyć odpowiednie postępowanie – modyfikację diety lub odpowiednio dobraną suplementację. Wśród dostępnych badań szczególnie istotne są testy oddechowe (wodorowy test oddechowy w kierunki nietolerancji laktozy), które są nieinwazyjne, bezpieczne i szeroko dostępne.

W tym artykule wyjaśniam, czym dokładnie jest nietolerancja laktozy, jakie objawy może powodować, jak krok po kroku wygląda proces diagnostyczny, ile kosztuje badanie oraz jak radzić sobie z tym schorzeniem na co dzień.

Czym jest nietolerancja laktozy?

Laktoza to dwucukier obecny przede wszystkim w mleku i jego przetworach. Aby została wchłonięta, musi zostać rozłożona przez laktazę (enzym trawienny) do glukozy i galaktozy. Jeśli aktywność laktazy jest zbyt niska, niestrawiona laktoza przechodzi do jelita grubego i ulega fermentacji przez bakterie, co powoduje produkcję gazów (m.in. wodoru) i objawy ze strony przewodu pokarmowego.

• Nietolerancja to problem enzymatyczny/fermentacyjny – zależy od dawki laktozy i zwykle nie wiąże się z reakcją immunologiczną. To trudność w trawieniu cukru mlecznego – laktozy. Przyczyną jest niedobór enzymu laktazy w jelicie cienkim. Występuje zazwyczaj kilka godzin po spożyciu nabiału

• Alergia na białka mleka krowiego (np. na kazeinę, β-laktoglobulinę) to reakcja układu odpornościowego na białka obecne w mleku (np. kazeinę, beta-laktoglobulinę). Organizm traktuje je jak „wroga”. mogą być ogólnoustrojowe, nie tylko pokarmowe: wysypka, pokrzywka, obrzęki, katar, kaszel, świszczący oddech, wymioty, biegunka, bóle brzucha, a w ciężkich przypadkach nawet wstrząs anafilaktyczny. Czas wystąpienia: od kilku minut do kilku godzin po spożyciu.

Typy nietolerancji laktozy:

1. Nietolerancja pierwotna (hipolaktazja dorosłych)

• Najczęstsza forma na świecie.

• Wynika z fizjologicznego spadku aktywności laktazy po okresie dzieciństwa. U większości populacji enzym działa pełną parą w niemowlęctwie (bo mleko matki to główne źródło pożywienia), a później jego aktywność stopniowo maleje.

• Objawy zwykle pojawiają się u nastolatków lub dorosłych.

• Częstość występowania zależy od regionu: w Azji i Afryce bardzo wysoka (nawet 80–90% dorosłych), w Europie Środkowo-Wschodniej mniejsza, ale wciąż istotna.

2. Nietolerancja wtórna (nabyta)

• Powstaje na skutek uszkodzenia nabłonka jelita cienkiego, które prowadzi do przejściowego lub trwałego niedoboru laktazy.

• Przyczyny mogą być różne, np.:

  • infekcje jelitowe (np. rotawirus, salmonella),

  • choroby zapalne jelit (celiakia, choroba Crohna),

  • chemioterapia, radioterapia,

  • niedożywienie.

• Może ustąpić po wyleczeniu choroby podstawowej i regeneracji błony śluzowej jelita.

3. Nietolerancja wrodzona (alaktazja)

• Bardzo rzadka, uwarunkowana genetycznie.

• Dziecko rodzi się z całkowitym brakiem enzymu laktazy.

• Objawy pojawiają się już po pierwszym karmieniu mlekiem – silne biegunki, odwodnienie, brak możliwości trawienia laktozy.

• Wymaga całkowitego wykluczenia laktozy od urodzenia, inaczej może zagrażać życiu.

Objawy nietolerancji laktozy

Nietolerancja laktozy daje przede wszystkim dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Typowe symptomy pojawiają się od kilkudziesięciu minut do kilku godzin po spożyciu produktów zawierających laktozę i obejmują:

• wzdęcia i przelewania,

• bóle i skurcze brzucha,

• gazy,

• biegunki (czasem na przemian z prawidłowym stolcem),

• nudności, sporadycznie wymioty,

• uczucie pełności, „ciężkości” w brzuchu.

Zależność od dawki: Nasilenie objawów zwykle zależy od ilości spożytej laktozy: im większa porcja mleka czy lodów, tym większe ryzyko dyskomfortu. Wiele osób dobrze toleruje małe ilości, np. plaster twardego sera żółtego (zawiera śladowe ilości laktozy), ale reaguje znacznie silniej na szklankę mleka czy koktajl mleczny.

Dzieci vs dorośli:

• Dzieci: objawy bywają mniej charakterystyczne – to np. bóle brzucha bez wyraźnej przyczyny, wzdęcia, luźne stolce czy niechęć do picia mleka.

• Dorośli: obraz kliniczny częściej ma charakter „gazowo-biegunkowy” – dominują wzdęcia, gazy i biegunki po nabiale.

Metody diagnostyczne nietolerancji laktozy

• Wodorowy test oddechowy na nietolerancję laktozy – najczęściej stosowana metoda diagnostyczna w kierunku nietolerancji laktozy. Polega na podaniu roztworu laktozy, a następnie zmierzeniu stężenia poziomu wodoru w wydychanym co 15-20 minut powietrzu. Wzrost H₂ wskazuje na fermentację niestrawionej laktozy w jelicie. Jest badaniem nieinwazyjnym, bezpiecznym i dobrze dostępnym.

• Test tolerancji laktozy (krzywa glukozy) – polega na podaniu dawki laktozy po której mierzy się stężenie glukozy we krwi. Jeśli laktoza zostaje prawidłowo rozłożona, poziom glukozy powinien wzrosnąć. Brak wzrostu sugeruje niedobór laktazy. Metoda ta jest mniej dokładna niż test oddechowy, może dawać wyniki fałszywie dodatnie/ujemne (np. przy zaburzeniach wchłaniania glukozy). Obecnie stosowana rzadko

• Badania genetyczne (polimorfizm LCT/MCM6) – polega na analizie DNA z próbki śliny lub krwi w kierunku polimorfizmów w genie LCT odpowiedzialnym za produkcję laktazy (hipolaktazji dorosłych). Wynik nie odzwierciedla jednak stanów wtórnych ani bieżącej tolerancji.

• Biopsja jelita cienkiego – polega na pobraniu fragmentu błony śluzowej jelita i oznaczenie aktywności enzymu laktazy. Stosowana głównie w badaniach naukowych lub w trudnych przypadkach diagnostycznych. Jest to badanie inwazyjne, wymagające endoskopii i praktycznie nie używane rutynowo.

Test oddechowy na nietolerancję laktozy – jak wygląda badanie?

Zasada działania

Jeśli brakuje laktazy, laktoza nie ulega trawieniu w jelicie cienkim i trafia do jelita grubego, gdzie staje się pożywką dla bakterii. W procesie fermentacji powstają gazy – głównie wodór oraz metan – które wchłaniają się do krwiobiegu i są wydychane przez płuca. Ich wzrost w oddechu po podaniu laktozy stanowi marker nietolerancji, przez co można sprawdzić czy organizm odpowiednio radzi sobie z trawieniem laktozy.

Przygotowanie pacjenta (klucz do wiarygodności)

• Dzień przed badaniem: Na dzień przed testem (a przy zaparciach – 2 dni): obowiązuje dieta wysokobiałkowa i niskowęglowodanowa.

• Dozwolone: nieprzetworzone mięso (np. kurczak, indyk, wołowina), ryby, owoce morza, jaja, tofu, twarde sery dojrzewające (np. parmezan), niewielka ilość tłuszczu (oliwa, olej roślinny, masło, smalec). Do przyprawienia można używać tylko soli i pieprzu.

• Niedozwolone: wszystkie produkty mleczne, pieczywo, kasze, makarony, ryż, warzywa, owoce, rośliny strączkowe, orzechy, nasiona, soki, przyprawy inne niż sól i pieprz.

• Na czczo: 12 godzin bez jedzenia; możesz pić niewielkie ilości niegazowanej wody (do godziny przed badaniem)

• Leki i suplementy:

  • antybiotyki – najlepiej ≥ 4 tygodnie przerwy,

  • probiotyki – zwykle 10 dni przerwy,

  • środki przeczyszczające – odstawić na dwa tygodnie przed badaniem

  • Zioła bakteriobójcze, leki prokinetyczne, leki z grupy IPP, duże dawki witaminy C i cytrynianu magnezu – odstawić na 7 dni przed badaniem

  • betainy HCl, ocet jabłkowy, enzymy trawienne, suplementy z błonnikiem, leki przeciwbólowe – odstawić na dzień przed badaniem

  • pozostałe leki – nie odstawiaj samodzielnie; skonsultuj z lekarzem.

• W dniu testu: nie pal, nie żuj gumy, unikaj intensywnego wysiłku; zęby umyj od razu powstaniu i pamiętaj o dokładnym wypłukaniu jamy ustnej

• Inne: po kolonoskopii/przygotowaniu przeczyszczającym zaleca się odczekać zwykle kilka tygodni; przy ostrej biegunce test lepiej przełożyć.

Przebieg badania

• Punkt startowy – próbka zerowa – badanie rozpoczyna się od pobrania pierwszej próbki wydychanego powietrza. Ta tzw. próbka zerowa pozwala sprawdzić, czy pacjent jest prawidłowo przygotowany. Zbyt wysoki poziom wodoru (>10 ppm) już na początku może oznaczać błędy w diecie lub przygotowaniu do testu

• Podanie roztworu laktozy – następnie pacjent otrzymuje do wypicia specjalnie przygotowany płyn zawierający określoną ilość laktozy. To właśnie on stanowi „obciążenie” dla układu pokarmowego i pozwala ocenić, czy enzym laktaza działa prawidłowo.

• Kolejne pomiary – po wypiciu roztworu od pacjenta co 15–30 minut pobierana jest próbka wydychanego powietrza. Analizator mierzy stężenie wodoru, które powstają, jeśli niestrawiona laktoza ulega fermentacji. Całe badanie trwa około dwóch godzin, choć u osób z wolniejszą pracą jelit (tzw. wolniejszym pasażem) może się nieco wydłużyć

• Interpretacja wyników – wzrost stężenia wodoru (zwykle w ciągu 90-120 minut) powyżej 20 ppm. wraz z występującymi objawami może świadczyć o nietolerancji laktozy. Brak wzrostu oznacza prawidłowe trawienie – choć w przypadku niejednoznacznych objawów lekarz może zalecić powtórzenie testu lub inne badania.

Badanie jest całkowicie bezpieczne, nieinwazyjne i dobrze tolerowane zarówno przez dorosłych, jak i przez dzieci.

Test oddechowy a inne badania – co wybrać?

• Wodorowy test oddechowy to metoda pierwszego wyboru – praktyczna, nieinwazyjna i wiarygodna. Pokazuje, czy po spożyciu laktozy dochodzi w jelicie do fermentacji bakteryjnej, czyli procesu odpowiedzialnego za typowe objawy.

• Test tolerancji laktozy (glukozowy) jest mniej specyficzny, bo na wynik wpływają też inne czynniki metaboliczne. Stosuje się go głównie wtedy, gdy test oddechowy jest niedostępny lub przeciwwskazany.

• Badania genetyczne (LCT/MCM6) wykrywają predyspozycję do pierwotnej hipolaktazji, ale nie pokazują aktualnej tolerancji i nie uchwycą postaci wtórnych, np. po infekcji czy chorobie zapalnej jelit.

Lekarz może sięgnąć po dodatkowe testy, gdy wyniki są graniczne, objawy niejednoznaczne albo istnieje podejrzenie innych chorób (np. SIBO, celiakii, nieswoistych zapaleń jelit).

Gdzie wykonać test i ile to kosztuje?

W Polsce wodorowe testy oddechowe są dostępne w wielu miejscach: w poradniach gastroenterologicznych, a także w prywatnych klinikach zajmujących się chorobami przewodu pokarmowego. Badanie jest coraz bardziej popularne, dlatego w większych miastach nie ma problemu z jego dostępnością.

Cena testu zależy od kilku czynników – najczęściej mieści się w granicach 150–300 zł.

Refundacja NFZ jest możliwa, jeśli pacjent otrzyma skierowanie od specjalisty (np. gastroenterologa). Trzeba jednak pamiętać, że dostępność refundowanych badań zależy od regionu – w niektórych miejscach kolejki są długie, a w innych w ogóle brak kontraktu z NFZ.

Wyniki najczęściej są dostępne tego samego dnia, zwłaszcza w prywatnych placówkach. Niekiedy jednak, zwłaszcza w szpitalach czy większych ośrodkach, na opis i interpretację trzeba poczekać kilka dni.

Suplementacja laktazy

Jednym z praktycznych rozwiązań dla osób z nietolerancją laktozy jest stosowanie preparatów zawierających enzym laktazę. Tabletki lub kapsułki przyjmuje się tuż przed posiłkiem zawierającym nabiał – dzięki temu laktoza zostaje rozłożona już w przewodzie pokarmowym i nie wywołuje typowych objawów, takich jak wzdęcia czy biegunki.

Skuteczność zależy od dawki enzymu oraz ilości spożytej laktozy. W preparatach najczęściej spotyka się zakres 3000–9000 FCC jednostek na porcję, a właściwa dawka to kwestia indywidualnej tolerancji i „ciężaru” danego posiłku. Warto prowadzić dziennik objawów i stosowanych dawek, aby znaleźć optymalne rozwiązanie dla siebie

Elastyczność zamiast skrajności

Celem postępowania nie jest całkowite wyeliminowanie nabiału, lecz osiągnięcie komfortu trawiennego przy jednoczesnym zachowaniu odpowiedniego odżywienia. Produkty mleczne są ważnym źródłem wapnia, białka i witaminy D – dlatego dobrze zaplanowana dieta bez- lub niskolaktozowa, wspierana ewentualnie suplementacją laktazy, może być pełnowartościowa i bezpieczna.

Kluczem jest elastyczność, a nie rygorystyczny zakaz – każdy organizm ma inną granicę tolerancji, dlatego warto ją poznać i świadomie korzystać z dostępnych możliwości.

Profilaktyka i styl życia

Świadome czytanie etykiet to podstawa życia z nietolerancją laktozy. Warto zwracać uwagę na skład produktów i szukać takich określeń, jak „mleko”, „serwatka”, „mleko w proszku”, „laktoza” czy „cukier mleczny”. To właśnie one mogą sygnalizować obecność ukrytej laktozy w żywności, nawet jeśli produkt nie kojarzy się z nabiałem (np. pieczywo, sosy, wędliny, słodycze).

Na szczęście możliwości zamiany jest sporo. Zdrowe zamienniki to m.in. napoje roślinne – sojowe, owsiane czy migdałowe – najlepiej wzbogacane wapniem. Cennym źródłem wapnia są także tofu, pasta sezamowa (tahini), zielone warzywa liściaste oraz wody wysokowapniowe. Dzięki nim łatwo uzupełnić składniki, które zwykle kojarzymy z nabiałem.

Duże znaczenie ma także edukacja żywieniowa. Konsultacja z dietetykiem może pomóc w ułożeniu jadłospisu, który będzie zbilansowany pod kątem wapnia, białka i witaminy D, a jednocześnie nie będzie zbyt restrykcyjny. To szczególnie ważne, aby uniknąć niepotrzebnych niedoborów i zachować urozmaiconą dietę.

Na koniec warto pamiętać o mikrobiocie i ogólnej kondycji jelit. Dobrze zbilansowana dieta, regularny sen, redukcja stresu i aktywność fizyczna wspierają perystaltykę i mogą łagodzić nasilenie objawów po przypadkowym spożyciu laktozy.

Test oddechowy to bezpieczna i wiarygodna metoda, która pozwala potwierdzić nietolerancję laktozy, powiązać objawy z procesami zachodzącymi w jelitach i dobrać dietę dopasowaną do indywidualnej tolerancji. Dzięki właściwej diagnozie można uniknąć niepotrzebnych restrykcji, zadbać o komfort trawienny oraz utrzymać prawidłowy poziom wapnia i witaminy D. Jeśli masz wątpliwości, czy to właśnie nabiał wywołuje Twoje dolegliwości, warto skonsultować się z lekarzem i wykonać badanie – to pierwszy krok do lepszego samopoczucia.

Literatura:

• Walkowiak J., Banasiewicz T. Nietolerancja laktozy – podejście praktyczne w diagnostyce i leczeniu dorosłych pacjentów. Gastroenterologia Kliniczna, 2020; 12(3): 101–108.

• Polskie Towarzystwo Gastroenterologii. Wytyczne dotyczące diagnostyki i postępowania w nietolerancji laktozy u dorosłych. PTG-E, 2021.

• Grzymisławski M., Ciborowska H. Dietetyka – żywienie zdrowego i chorego człowieka. PZWL, Warszawa 2022.

• Cukrowska B. Nietolerancje pokarmowe u osób dorosłych – wyzwania diagnostyczne i terapeutyczne. Medycyna Praktyczna, 2020.

• Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J. (red.). Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. NIZP-PZH, Warszawa 2020.

• Misselwitz B., Butter M., Verbeke K., Fox M.R. Update on lactose malabsorption and intolerance: pathogenesis, diagnosis and clinical management. Gut 2019; 68(11): 2080–2091.

• Marton L.J., Xue X., Szilagyi A. Lactose intolerance: Diagnosis, prevalence, and dietary management. Nutrients 2021; 13(9): 3204.

• Lomer M.C.E. Review article: the aetiology, diagnosis, mechanisms and clinical evidence for food intolerance. Alimentary Pharmacology & Therapeutics 2015; 41: 262–275.

• Shaukat A., Levitt M.D., Taylor B.C. et al. Systematic review: effective management strategies for lactose intolerance in adults. Annals of Internal Medicine 2010; 152(12): 797–803.

• Deng Y., Misselwitz B., Dai N., Fox M. Lactose intolerance in adults: biological mechanism and dietary management. Nutrients 2015; 7(9): 8020–8035.

• European Food Safety Authority (EFSA). Scientific opinion on lactose thresholds in lactose intolerance and galactosaemia. EFSA Journal 2010; 8(9):1777.